Chủ nghĩa dân túy là gì? Các bài nghiên cứu khoa học

Định nghĩa chủ nghĩa dân túy

Chủ nghĩa dân túy (populism) là một xu hướng chính trị trong đó “người dân bình thường” được đối lập với “giới tinh hoa đặc quyền”. Nó thường thể hiện như một phong trào vận động ủng hộ những người bị gạt ra bên lề trong xã hội bằng cách phản đối các thiết chế quyền lực hiện hữu bị cho là không còn đại diện cho lợi ích chung.

Tư tưởng dân túy không gắn liền cố định với một hệ tư tưởng cánh tả hay cánh hữu. Nó có thể xuất hiện ở cả hai đầu phổ chính trị, miễn là duy trì trục đối lập giữa “quần chúng chính đáng” và “giới cai trị tham nhũng”. Dân túy có thể sử dụng bất kỳ công cụ chính trị nào để đạt được mục tiêu, kể cả thủ tục dân chủ hoặc những biện pháp phi dân chủ nếu được đám đông ủng hộ.

Sự linh hoạt về ý thức hệ giúp chủ nghĩa dân túy thích nghi với từng hoàn cảnh lịch sử – xã hội khác nhau. Tuy nhiên, điểm chung cốt lõi là diễn ngôn lưỡng phân “chúng ta – họ”, trong đó người dân được thần thánh hóa, còn giới tinh hoa bị gán là nguyên nhân của khủng hoảng hoặc bất công xã hội.

Nguồn gốc và sự phát triển lịch sử

Chủ nghĩa dân túy bắt nguồn từ Phong trào Nhân dân (People’s Party) ở Hoa Kỳ vào cuối thế kỷ 19. Phong trào này do các nông dân miền Nam và miền Trung Tây lãnh đạo, phản đối quyền lực ngày càng lớn của các ngân hàng, công ty đường sắt và tập đoàn công nghiệp phương Bắc. Mục tiêu chính trị là bảo vệ nông dân, giảm nợ, tăng quyền kiểm soát sản xuất và trao lại quyền lực kinh tế cho người lao động.

Từ đó, dân túy lan rộng ra nhiều quốc gia và châu lục. Ở Mỹ Latinh, trong suốt thế kỷ 20, nhiều nhà lãnh đạo như Juan Perón (Argentina), Hugo Chávez (Venezuela), Evo Morales (Bolivia) đã sử dụng diễn ngôn dân túy để huy động quần chúng lao động chống lại tầng lớp tư bản và doanh nghiệp đa quốc gia. Họ hứa hẹn phân phối lại của cải, quốc hữu hóa tài nguyên và mở rộng phúc lợi.

Sau Chiến tranh Lạnh, chủ nghĩa dân túy hồi sinh mạnh ở châu Âu và Bắc Mỹ, nhất là trong các giai đoạn khủng hoảng tài chính 2008 và khủng hoảng người tị nạn 2015. Các đảng dân túy như Fidesz (Hungary), Rassemblement National (Pháp), Lega (Ý), hay các nhân vật như Donald Trump (Mỹ), Jair Bolsonaro (Brazil) đã tận dụng bất mãn xã hội và lòng tin suy giảm vào thiết chế dân chủ truyền thống để lên nắm quyền.

Đặc điểm cốt lõi của tư tưởng dân túy

Tư tưởng dân túy mang ba đặc điểm nhận diện quan trọng. Thứ nhất, nó cho rằng xã hội bị chia thành hai nhóm đối lập đạo đức: “người dân lương thiện” và “giới tinh hoa xấu xa”. Thứ hai, nó tin rằng quyền lực chính trị hợp pháp chỉ thuộc về người dân. Thứ ba, dân túy ủng hộ việc tập trung quyền lực vào một nhà lãnh đạo “đại diện ý chí nhân dân”.

Thực hành dân túy thường đơn giản hóa vấn đề chính sách, đưa ra các giải pháp nhanh chóng và dễ hiểu cho các vấn đề phức tạp như nhập cư, thất nghiệp, bất bình đẳng hay chủ quyền quốc gia. Điều này giúp thu hút cử tri nhưng thường thiếu bền vững về mặt cấu trúc chính sách.

• Chống lại cơ chế “phân quyền” và “đối trọng quyền lực”
• Ưa thích trưng cầu dân ý, trực tiếp hóa quyền lực đại chúng
• Ngờ vực truyền thông chính thống và giới học thuật
• Khuyến khích lãnh đạo mang tính cá nhân hóa, phi thể chế

Các loại hình chủ nghĩa dân túy

Chủ nghĩa dân túy không đồng nhất về nội dung. Nó có thể hiện thân qua các dạng khác nhau tùy theo cấu trúc xã hội, chính trị và văn hóa tại mỗi quốc gia. Trong nghiên cứu chính trị học, người ta thường phân loại dân túy theo trục tư tưởng cánh tả – cánh hữu hoặc mức độ cá nhân hóa quyền lực.

Loại hình	Đặc điểm	Ví dụ
Dân túy cánh hữu	Nhấn mạnh chủ nghĩa dân tộc, chống nhập cư, chống EU	Donald Trump (Mỹ), Marine Le Pen (Pháp), Viktor Orbán (Hungary)
Dân túy cánh tả	Tập trung vào bất bình đẳng kinh tế, chống tập đoàn và tự do thị trường	Hugo Chávez (Venezuela), Evo Morales (Bolivia), Podemos (Tây Ban Nha)
Dân túy cá nhân hóa	Lãnh đạo tập quyền, vượt lên trên tổ chức đảng và luật lệ	Silvio Berlusconi (Ý), Nayib Bukele (El Salvador), Rodrigo Duterte (Philippines)

Một số mô hình dân túy lai ghép, kết hợp giữa dân tộc chủ nghĩa, tôn giáo và chủ nghĩa chống hiện đại hóa, đã trở nên phổ biến ở các quốc gia có nền dân chủ mới nổi hoặc đang bị suy yếu thể chế lập hiến.

Tác động đến nền dân chủ

Chủ nghĩa dân túy có ảnh hưởng hai mặt đến nền dân chủ đại diện. Ở mặt tích cực, nó làm nổi bật những bất cập về tính đại diện và khả năng phản hồi của các thiết chế dân chủ. Dân túy buộc các đảng truyền thống phải lắng nghe người dân nhiều hơn, thúc đẩy cải cách hành chính, tái phân phối chính sách và tăng cường tiếp cận cộng đồng bị thiệt thòi.

Tuy nhiên, nếu vượt khỏi giới hạn hiến pháp, chủ nghĩa dân túy có thể làm xói mòn nền tảng dân chủ bằng cách phá vỡ nguyên tắc phân quyền, tấn công truyền thông tự do và thao túng hệ thống tư pháp. Một số chính phủ dân túy khi đã lên nắm quyền thường kéo dài quyền lực bằng cách sửa đổi hiến pháp, giới hạn nhiệm kỳ, hoặc làm suy yếu các tổ chức độc lập.

Các ví dụ tiêu biểu gồm Hungary dưới thời Viktor Orbán, nơi hệ thống pháp lý bị đặt dưới sự kiểm soát hành pháp, hay Venezuela, nơi bộ máy lập pháp bị vô hiệu hóa. Dù lên nắm quyền thông qua bầu cử dân chủ, nhưng khi đã kiểm soát toàn bộ thiết chế, một chính phủ dân túy cực đoan có thể trở thành chế độ chuyên quyền hóa trong thực tế.

Chủ nghĩa dân túy và truyền thông

Truyền thông đóng vai trò then chốt trong việc lan truyền thông điệp dân túy. Các chính trị gia dân túy thường tận dụng hiệu quả truyền thông số và mạng xã hội để tiếp cận trực tiếp cử tri mà không cần qua trung gian báo chí truyền thống. Họ sử dụng ngôn ngữ giản dị, khẩu hiệu dễ nhớ và giọng điệu cảm xúc để tạo kết nối với quần chúng.

Sự lan truyền thông điệp dân túy qua Facebook, Twitter, YouTube đã cho phép các lãnh đạo như Donald Trump, Jair Bolsonaro, hoặc Narendra Modi huy động cử tri ngoài kênh truyền thống, phá vỡ thế độc quyền của báo chí dòng chính. Đồng thời, họ thường cáo buộc truyền thông "thiên vị", "giả mạo", từ đó làm xói mòn lòng tin vào báo chí chuyên nghiệp.

Một số hệ quả đáng chú ý:

• Tăng phân cực chính trị thông qua thuật toán mạng xã hội
• Tạo điều kiện cho “tin giả” và thao túng dư luận
• Đặt ra thách thức pháp lý về kiểm soát nội dung số

Nguyên nhân thúc đẩy làn sóng dân túy

Sự trỗi dậy của dân túy trong thế kỷ 21 có liên quan chặt chẽ đến các biến động xã hội – kinh tế và sự suy yếu của các thiết chế trung gian. Cảm giác bị bỏ rơi bởi toàn cầu hóa, mất ổn định việc làm, mất niềm tin vào chính trị truyền thống và lo ngại về nhập cư là những động lực then chốt.

Nhiều cử tri coi giới tinh hoa chính trị như một nhóm biệt lập, không hiểu thực tế của người dân thường. Trong bối cảnh bất bình đẳng gia tăng và chính sách công không mang lại kết quả như kỳ vọng, dân túy trở thành kênh phản kháng mạnh mẽ. Tương tự, các cú sốc văn hóa – như sự đa dạng chủng tộc, tôn giáo hay giới – cũng khiến một bộ phận dân cư tìm đến những thông điệp “truyền thống” của dân túy.

Yếu tố	Mức độ ảnh hưởng đến dân túy
Toàn cầu hóa kinh tế	Thay đổi cấu trúc lao động, đe dọa ngành công nghiệp truyền thống
Di cư và văn hóa	Gây bất an văn hóa và phản ứng bài ngoại
Truyền thông mạng xã hội	Tăng tính cá nhân hóa và lan truyền cảm xúc chính trị
Bất tín nhiệm thể chế	Gia tăng hoài nghi và chống chính phủ

Phản ứng của xã hội và các thể chế

Phản ứng hiệu quả trước chủ nghĩa dân túy không nên đơn thuần là chống đối, mà cần hướng đến giải quyết các nguyên nhân sâu xa khiến dân túy nở rộ. Điều này bao gồm cải thiện hệ thống đại diện, tăng minh bạch chính trị, nâng cao chất lượng dịch vụ công và tăng cường đối thoại dân chủ.

Các thể chế dân chủ vững mạnh – như tòa án độc lập, báo chí tự do, xã hội dân sự chủ động – là những lá chắn hữu hiệu trước khuynh hướng tập quyền hóa của dân túy. Việc cải cách giáo dục công dân, tăng cường phản biện xã hội và thúc đẩy bình đẳng xã hội cũng đóng vai trò quyết định trong việc giảm sức hấp dẫn của thông điệp dân túy.

• Củng cố nhà nước pháp quyền và thể chế lập hiến
• Minh bạch hóa tài trợ bầu cử và nguồn gốc truyền thông
• Xây dựng năng lực truyền thông số cho công dân
• Thúc đẩy dân chủ tham gia thực chất, không hình thức

Tổng kết

Chủ nghĩa dân túy là biểu hiện rõ ràng của cuộc khủng hoảng niềm tin vào chính trị hiện đại. Tuy có thể tạo động lực thay đổi tích cực, nó cũng tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn nền dân chủ hiến định nếu không được kiểm soát bằng thiết chế mạnh và xã hội dân sự tỉnh táo.

Giải pháp không nằm ở việc bài trừ dân túy như một mối đe dọa đơn lẻ, mà là xây dựng lại nền tảng lòng tin giữa người dân và nhà nước, giữa tự do chính trị và trật tự pháp lý, giữa phản kháng chính đáng và đối thoại dân chủ lâu dài.